Озод Шарафиддинов ҳаётда ҳам, ижодда ҳам ўзининг ҳаққоний сўзи, ирода ва матонати билан юртдошларимизга, авваламбор ёшларимизга ибрат бўлаётган, том маънодаги маърифат- парвар инсондир.

Агар адабиётимиз тарихи ўзанидан туриб, яқин юз йилликка назар ташласак, жуда кўп қаламкашларнинг номларига кўзимиз тушади. Улардан ҳеч бирининг хизматларини сира ҳам камситмаган ҳолда айтиш мумкинки, кейинги эллик йил ичида фаолият кўрсатган адабиётшунослар, публицистлар силсиласида Озод Шарафиддиновнинг номи алоҳида бир чўққи янглиғ кўзга ташланиб турибди.

Киши исмига тортади деган таъбир - доно ҳикмат. Озод Шарафиддинов Ўзбекистон ва ўзбек адабиётининг XX аср тарихида чинакамига ўз шахси, ўз дунёқараши, ўз эътиқоди, ўз истеъдоди, ўз имкониятлари озодлигини бир бутун такрорланмас ҳодиса деб билган, бу юксак қадриятлар тақозо этадиган машаққатлар юкига елкасини оғринмай тутган, бир зум эл назаридан четда эмаслигини ҳис этиб яшаган алломалардан.

Ҳазрат Маҳмуд Қошғарий қомусини туркий тилда тузиб кетган, Юсуф Хос Хожиб ва Навоий руҳий қудрати билан буюк маънавий обидалар яратилганидан кейин асрлар ўтиб Мавлоно Абдулла Қодирий қаламидан дилбар наср дунёга келгани ҳаммага аён. Ана шу силсилада давр тақозоси билан узилиш содир бўлганида Озод Шарафиддинов деган мунаққид дунёга келиши табиий эди. Гап шундаки, Одил Ёқубов насри ва Абдулла Орипов назми янги бир авлод дунёга келганини исботлаши учун уларни назорат - таҳлилий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш керак эди.

Ана шу залворли юкни зиммасига олган адабий танқидчимиз ўзбек адабиёти силсиласида узилиш бўлмасилиги учун курашди, масъулиятини тенгдошлари билан баҳам кўрди, ранг-баранг асарларни қўллаб-қувватлади, жавобини ололмаган саволларига жаҳон адабиёти ва фалсафаси уммонидан талқин излади, нималарнидир топгандек бўлди. Қарабсизки, нафақат 60-йиллар авлодлари қолаверса, янги авлодлар ҳам Озод Шарафиддинов нуқтаи назари билан ҳисоблашадиган бўлди. Бунинг боиси аллома яратган мақолалар ва асарлар наинки адабий, шунинг баробарида фалсафий танқид эди.

Озод Шарафиддинов адабиётнинг бош вазифаси Олам, Инсон ва унинг қалбини тасвирлаш деган азалий қадрият, яъниким бағри бутунликда эканлигига содиқ қолди.

Озод Шарафиддинов ижод қилган каттакон даврда ўзбек адабиётида жаҳон адабиёти талабларига жавоб бера оладиган бир талай асарлар яратилди. Шуҳрат, Саид Аҳмад, Шукрулло, уларнинг изидан келган Пиримқул Қодиров ва Одил Ёқубов, сўз санъатимизга янги қон бўлиб қўшилган Ўткир Ҳошимов ва Шукур Холмирзаев, шеъриятимиз уфқларини кенгайтирган Эркин Воҳидов ва Абдулла Орипов сингари ўнлаб, юзлаб ижодкорлар бири-бирига ўхшамаган, бетакрор асарлар яратдилар. Шунда Озод Шарафиддиновнинг "Истеъдод - Халқ мулки" деган ибораси мағрур жаранглади. Унинг ютуқларидан қувонган мунаққид ҳар бир яхши намунасини китобхон аҳлига яқинлаштирди, ижодкор назарда тутмаган жиҳатларини кашф этди, халқ фарзандларини адабиётни тушунишга ўргатди.

Озод Шарафиддинов истеъдодини, келажакда катта ижодкор олим бўлишини Абдулла Қаҳҳордек улуғ, халқимиз севган адибимиз кўра билган ва меҳр қўйиб, бағрига олган эди. Абдулла Қаҳҳор суҳбатларининг бирида Озод Шарафиддиновни тилга олиб: "Шундай ёзмоқ керакки, носфуруш сенинг китобинг саҳифасига нос ўраб сотган бўлса, уйида уни очиб, матнига кўзи тушган одам: "Ие, бу Озоднинг гаплари-ку", дея саҳифани эҳтиёт қилиб, олиб қўйсин".

Бу ҳақ гапни тан олган ва қадрлай билган Озод Шарафиддинов "... бундек мукаммал ёзмоқ учун, бу даражада баркамол санъат намунасини яратмоқ учун ижодкор Абдулла Қаҳҳордек меҳнаткаш бўлмоғи лозим. Бу эса ҳаммага ҳам насиб қилавермайди. Фақат ўз Ватанини жон дилидан яхши кўрган, ўз халқини ҳар томонлама баркамол кўришни истаган, кўксида истиқлол ёлқини барқ уриб турган санъаткоргина бу бахтга мушарраф бўлади", деб қайд этган эди. Устозни бундай улуғлаш ва уларга таъзим қила билиш учун Озод Шарафиддиновдек адабиётшунос бўлиб етилмоқ керак.

Озод Шарафиддинов одил инсон, заҳматкаш олим, меҳрибон падар сифатида бу ёруғ дунёда муҳташам из қолдирди. Ўзидан ўлмас ижодий мерос қолдирди. Бу ижод наинки бир инсоннинг, балки бутун бир миллатнинг фахру ғурури бўла оладиган ижоддир, ўзбек халқининг, миллатимизнинг ўтмиши, бугуни ва келажагига даҳлдор ижоддир.

"Замон", "Қалб", "Поэзия", "Яловбардорлар", "Истеъдод жи- лолари", "Биринчи мўъжиза", "Адабиёт - ҳаёт дарслиги", "Чўлпонни англаш", "Ижодни англаш бахти", "Давондаги ўйлар" каби адабий- танқидий рисолалари чоп этилди. Умуман олганда, Озод Шарафиддинов яратган адабий меросни сарҳисоб қиладиган бўлсак, алоҳида чоп этилган асарларининг ўзи - 28 тага, вақтли матбуотдаги мақола ва суҳбатлари 385 тага етади. Тўпламлардаги мақолалар, кириш сўзлар, сўзбоши ва сўнгсўзлар 50 дан зиёд, таржима асарлари эса 150 тага яқин. Олимнинг раҳбарлигида 29 киши номзодлик диссертациясини ёқлади.

Озод Шарафиддинов фикрат ибрати, жасорат ибрати, таъб ибрати, заковат ибрати сингари бир қанча ибратларни ўзида мужассамлаштирган алломаларимиздан эди. Суянадиган Маърифат бўлганидан кейин шундай бўлиши табиийдир.

Устоздан минглаб шогирдлар қолди. Бу шогирдлар нафақат Ўзбекистонда балки бизга маълум бўлган барча минтақаларда домла ўргат- ган илм байроғини баланд кўтариб, чироғларини ёқиб келаётир.

ЖАСОРАТЛИ СЎЗ СОҲИБИ

Замонавий бадиий тафаккуримиз ривожида ўчмас из қолдирган, ҳамиша барҳаёт сиймо сифатида тан олинган Озод Шарафиддинов номи доимо юксак эҳтиром билан тилга олинади. Президент Ислом Каримов айтганидек, кейинги етти-ўн йил давомида теран фикрлайдиган, аҳли дониш кишилар кўзга яққол ташланиб қолди. Шундай кишилардан бири профессор, Беруний номидаги давлат мукофоти лауреати, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, Мустақил Ўзбекистоннинг фахрий нишонларидан - "Буюк хизматлари учун", "Меҳнат шуҳрати", "Ўзбекистон Қаҳрамони"нинг соҳиби Озод Шарафиддиновдир.

Минбарларда, шогирдлар ва дўстлар даврасида адабий бахслар ва мунозараларда ўзига хос фазилатларга - тўғри сўзлиги, муросасизлиги, билимдонлиги, ҳаётдаги ва адабиётдаги ҳар бир ҳодиса, ҳар бир ижодкор, турли замонларга мансуб санъаткорлар ва асарлар хусусида ўз фикри, ўз талқини ва танқидий қарашлари бор инсон сифатида такрорланмас шахс Озод Шарафиддиновдир.

Озод Шарафиддинов 1929 йил Қўқон шаҳрида таваллуд топди. Тошкентда ўрта мактабни олтин медаль билан тугатди ва Тошкент Давлат университетининг филология факультетида, сўнгра Москвадаги жаҳон адабиёти институти аспирантурасида таҳсил олди. Академик Матёқуб Қўшжонов эслайди: "Минг тўққиз юз эллик бешинчи йилнинг апрель ойи. Максим Горький номидаги жаҳон адабиёти илмий-тадқиқот институти. Москванинг етакчи адабиётшунос олимлари институт залига йиғилган. Минбарда ёши эндигина 26 га тўлган, ўрта бўйли, хипча гавдали, қорапаранг, қирғий бурун йигит. У "Иккинчи жаҳон уруши йилларида ўзбек достончилиги" мавзуида номзодлик диссертациясининг мазмуни хусусида маъруза қилаяпти... У йигит эндиликда таниқли адабиётшунос, мунаққид бўлган профессор Озод Шарафиддинов эди".

Москвадаги таҳсил О.Шарафиддиновга жуда кўп нарсани ўргатди. Биринчидан, у адабий ҳаётни ҳис қилди, адабий учрашувларда мунтазам қатнашди, газета-журнал таҳририятларида бўлди, кўплаб ёзувчилар билан танишди.

"Бизнинг танглайимизни Ғафур Ғулом шеъри билан кўтаришган, - деб ёзади Озод Шарафиддинов "Дарёдил шоир" бадиасида. - Менга тенгқур авлоднинг руҳий оламини, маънавий дунёсини Ғафур Ғуломсиз тасаввур этиш мушкул. Ғафур Ғулом бўлмаганида бу олам анчагина ғариб, кемтик бўларди". Мана шу қисқа, лўнда фикрда Озод Шарафиддиновнинггина эмас, унга мансуб авлоднинг, қолаверса, Ғафур Ғуломдай ижодкорлар авлодининг моҳияти англашилади. У адабий танқид даргоҳига қадам қўйган кезларда ўзбек адабиёти деб аталган бир бутун воқелик тўртала каттакон шўъбада ҳар бири ўзича яшаётган эди.

Булар, биринчидан, худди фольклор сингари зарур бўлгандагина мурожаат этиладиган мумтоз адабиёт. Иккинчидан, қатағон этилган XX аср сўз санъаткорларининг ҳали халқ ёдидан чиқмаган ёки нашриётлар тортмаларида қолиб кетган асарлари. Учинчидан, ҳар куни газета ва журналларда чоп этилаётган, катағон бўронидан эгилган, мафкура жазирамасида қовжираган ўта сиёсатлашган совет кишисини ўзбек танаси ва тимсолида тасвирловчи асарлар ва ниҳоят, тўртинчидан адабиётга эндигина кириб келаётган навқирон ижодкорларнинг асари.

Фолькор ва мумтоз адабиёт соф адабиётшунослик мавзуси бўлгани боис мунаққидимиз охирида саналган учтасига мурожаат этишга интилган. Аммо... Бутун бахт-соадатини ўзлигидан йироқ кетганича жамоавийликда, зўравонларча сингдирилган мафкура таъсиридаги совет кишиларига хос ажобтовур маҳдудлик ва қайсарликда деб билмагани, ҳар бир хатти-ҳаракати алалоқибат Ватан ва ўзликка бориб тақалгани боис Абдулла Қодирий ёки Чўлпон яратган бадиий оламга мурожаат этиш имкониятлари чекланган эди. Бу бадиий оламга мурожаат этиш имконияти туғилишини роппа-роса қирқ йил кутган Озод Шарафиддинов замондошлари билан, уларнинг янгидан-янги асарлари билан ҳамнафас яшади, ажойибларини қувватлади, ҳотамтоёна қўллаб-қувватлади, арзимасларини аямади, шафқатсиз чипакка чиқарди. Вақт муқаррар қилиши мумкин бўлган ишга эш бўлди.

Танқидчининг билимдонлиги, яхши асардан завқланиши жаҳон халқларининг адабий картасини қийналмай "ўқий олиши" масаланинг бир томони. У билганларини адабий жараёнга татбиқ қила олиши, ўз йўналишини изчиллик билан давом эттириши, муҳими, нуқтаи назари ҳаётда қўлланилаётганига ишонч ҳосил қилиш керак. Бошқа- ча айтганда, танқидчи истеъдодининг юзага чиқиши, амалда қўллана бошланиши муҳимдир. "Танқидчининг кучи, танқидчининг қадри унинг адабий жараёнга таъсири билан белгиланади, - деб ёзади О. Шарафиддинов "Танқидчилик касби ҳақида" мақоласида. - Адабий жараёнга таъсир кўрсатиш учун танқидчи ғоят чуқур, ғоят салмоқли, далилли фикрлар, муаммолар, мулоҳазаларни ўртага ташлаши керак. Фикр эса ғойибдан ҳосил бўлмайди. Фикр билимнинг ҳосиласи".

Озод Шарафиддинов танқидчилик муаммоларига ҳам кўп тўхталиб ўтганлар. Танқид - бу адабиётдаги гўзалликни кашф этиш, адабиётнинг бадиийлигини аниқлаш, инсонга таъсир қиладиган эстетик омилларини белгиловчи санъат. У ўзбек адабий танқидчилигига муносабат билдириб, унинг ривожланиши учун тўсиқ бўлаётган бир қатор иллатлар хусусида сўз юритганлар. Масалан, энг катта камчилик - вульгар социологизм усулига керагидан ортиқ маҳлиё бўлиш.

"Социологик таҳлил осон - уни амалга ошириш учун унчалик жон куйдирмасдан - асарнинг мавзусини, мазмунининг асосий нуқталарини айтасанда, ўшанга яқин ҳаёт воқеаларига солиштирасан, сўнг ўзингнинг бир-иккита "доно" хулосаларингни айтасан, муаллифга қаерни тузатиш, қаерни кучайтириш, қаерни олиб ташлаш тўғрисида "қимматли маслаҳатлар" берасан, тамом-вассалом. Лекин бунақа "танқид"дан на китобхонга, на ижодкорга фойда бор". Шу билан бирга, "танқиднинг бу шаклига мурожаат қилишга мажбур этадиган сабаб - билимнингг саёзлиги, савиянинг пастлиги", дея куйиниб ёзади адабиётшунос.

Озод Шарафиддинов ўз ижодида танқидчиларни огоҳлантириб, таҳлилда бир ёқламалик, бир хилликдан, схематизмдан қочишга ундарди. Масалан, "... айрим ўринларда муҳаббат зўрайиб кетиб (Чўлпонча), объективликка путур етказиб қўяётганга ҳам ўхшайди. Биз баъзан... Чўлпонни идеаллаштиришга, ўзи яшаган заминдан олиб, замонавийлаштиришга ҳаракат қиляпмиз... аввалари Чўлпон фақат қораланиб келган бўлса, эндиликда уни салкам фаришта сифатида кўрсатишга интилмокдалар".

Ваҳоланки, буюк Чўлпон ҳақида ҳам фақат бир томонлама фикр юритиш катта хатоликка йўл қўйиш бўлади. Озод Шарафиддинов айтганларидек, "ҳақиқий истеъдод эгаси ҳеч қачон жўнгина формулага тушадиган юзаки одам бўлмайди".

Олим қайси ижодкор асарини таҳлил қилмасин (хоҳ ёш ёзувчи бўлсин, хоҳ тажрибали)- бу ижодкорнинг асарларини гўё ўз лабораторияси объектига айлантирар, ўзи ҳам ҳар биридан сабоқ, маънавий озуқа олишга ҳаракат қилар эдилар. Танқидчиликнинг вазифасини ижодкорга фақат ақл ўргатишда, фақат кўкка кўтариб ёки ерга уришда эмас, асарлардан бадиийликни ахтаришда деб билар эдилар. Ана шундай жараёнлар ичида Озод Шарафиддинов тафаккурининг диапазони хам кенгайиб, тушунчаси ривожланиб борган. Зеро, умри давомида сон-саноқсиз асарларга муносабат билдирган бўлсалар, уларнинг ҳеч қайсиси тасодифий асарлар бўлмаган. Қайси ижодкор хусусида тўхталмасинлар - Чўлпон, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Зулфия, Саид Аҳмад ҳар бир ёзган мақолаларида уларнинг нафаси сезилиб турар эди.

Ҳар бир адабий турнинг етакчи жанри бўлганидай, адабий-бадиий танқиднинг ҳам машҳур қадимий жанри бор. Бу - адабий-танқидий портрет бўлиб, уюштирувчи, қолипловчи хусусиятга эга. Мукаммал адабий портрет таркибида тақриз, шарҳ, бадиа, баҳс сингари шаклларни фарқлаш қийинмас. Танқидчи адабий жараёнга таъсир этиш - тақризлар, шарҳлар, мақола ёзиш, баҳсга киришиш, суҳбатлар қуриш билан бирга йирик жанрдаги асарнинг пойдеворини қуриб, материалларини йиғиб боради. Озод Шарафиддинов умри давомида юзлаб мақолалар, тақризлар, шарҳлар ёзди. Ўзбек адабиётининг ўсишида истеъдодли шоир ёзувчиларнинг кашф қилинишида, ижодкорлар маҳоратининг ўсиб боришида, тўлақонли характерининг вужудга келишида, танқидий асарларинг ҳиссаси улкан. Олим ўз мақола, тақризларини умумлаштириш - йирик илмий назарий тадқиқотлар ва мукаммал адабий портретлар яратиш йўлини танлади, ҳамда етук ижодкорлар портретини яратишда унинг мақола-портретлари ўзига хос ўрин эгаллайди. Мунаққид яратган портертлар ўзининг такрорланмас жозибадор, ширали тили билан ажралиб туради.

Унинг "Яловбардорлар" (1974) китоби ўн беш улкан ёзувчининг ёрқин қиёфасини гавдалантиради. Муаллиф "Яловбардорлар"даги адабий портретларни "биографик очерклар" деб айтади. Аммо уларда бирор адибнинг ижоди тўғрисида сўз очилар экан, унинг босиб ўтган йўли учун ҳар жиҳатдан характерли асарлари танлаб олинади, шу асосда санъаткорнинг ижодий йўли, тақдири ўзига хос ёзувчилик дунёси, қайтарилмас услуби, қисқаси, бетакрор қиёфаси, адабиёт тараққиётида тутган ўрни кўрсатиб берилди. Булар эса адабий портрет жанрининг асосий хусусиятлари ва талабларига мос келади.

Озод Шарафиддиновнинг "Истеъдод жилолари" китоби ҳам адабий портретлардан ёки уларнинг чизгиларидан иборат. Бу тўпламга XX аср ўзбек адабиёти тараққиётига салмоқли ҳисса қўшган, энг истеъдодли ёзувчилар ҳақидаги мақолалар киритилган. Ҳар бир китобхон Садриддин Айний, Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Комил Яшин, Асқад Мухтор, Одил Ёқубов каби ёзувчиларнинг ижодлари ҳақида бой ва ёрқин таассурот олади. Олимнинг ушбу китоби ўзбек адабиётшунослигининг 70-йилларидаги ютуғи ҳисобла- нади. У адабий жараён равнақига кучли таъсир кўрсатди.

Озод Шарафиддиновнинг сўнгги йилларда эълон қилинган кўплаб асарлари ҳам унинг ўзбек танқидчилигида моҳир портретнавис даражасига кўтарилганлигидан ва илгариги мақолаларида кўзга ташланган нуқсонларнинг аксариятидан қутула борганлигидан далолат беради. Жумладан, муаллиф сўнгги вақтларда Абдулла Қаҳҳор, Чўлпон, Мустафо Чўқай ва Отажон Ҳошим каби адибларнинг мазмундор портретларини яратдики, улар муаллифнинг бадиий асарларини ҳаққоний баҳолаш, ижодий жараённи тўғри ёритиш ва адабиёт намуналарини теран ҳамда янгича талқин қилиш санъати ниҳоятда юксалганлигини кўрсатади. Айниқса, сўнгги йилларда эълон қилинган "Чўлпон" китоби мунаққиднинг адабиётшуносликка қўшган улкан ҳиссаси ҳисобланади.

Бу китоб шоир Чўлпоннинг танқидчиликда яратилган биринчи адабий портерти бўлиб, муаллифнинг мазкур санъаткор ижодини халққа қайтариш йўлида чеккан чексиз заҳматлари ва буюк хизматининг самараси сифатида дунёга келган. Китобда муаллиф ўз олдига энг аввало, Чўлпон ижодини халққа қайтариш, қутлуғ номини ва адабиётдаги ўрнини тиклаш мақсадини кўяди. Бу нинг учун у асосий эътиборини икки муҳим масалага қаратади. Биринчидан, танқидчи 30-йилларда Чўлпон буткул ноҳақ айбланганлигини, унинг ижодида миллатчиликдан асар ҳам йўқдигини исботлайди. У Чўлпоннинг миллатчи ва "халқ душмани" сифатида қораланиши мутлақо асоссизлигини ҳеч бир шубҳа қолдирмайдиган даражада очиб бериш учун ирқчилик, миллатчилик билан миллатпарварлик орасидаги фарқлар ҳақида ўринли ҳамда қизиқарли мушоҳада юритади. Мунаққид мушоҳадаларидан англашилишича, Чўлпон асарларида миллатчиликдек даҳшатли иллатдан ном-нишон ҳам учрамайди, балки унинг ижоди самимий миллатпарварлик, яъни ўз халқи тарихидан, буюклигидан фахрланиш руҳи билан суғорилгандир.

Иккинчидан, танқидчи Чўлпон ижодининг халққа қайтарилиши зарурлигини унинг ҳақиқий улуғ санъаткор ва буюк истеъдод соҳиби бўлганлиги билан исботлайди. Бунинг учун у ўз китобида Чўлпоннинг ҳаёт ва ижод йўлини кўп томонлама қамраб олишга, адибнинг ёрқин сиймосини гавдалантиришга ҳаракат қилади. Натижада, Чўлпоннинг таржимаи ҳоли ва асарларининг ғоявий-бадиий хусусиятларига оид кўплаб янги қарашлар, кузатишлар, талқинлар ва умумлашмалар илгари сурилади. Танқидчи аниқлашича, узоқ вақтлар мобайнида ҳатто Чўлпоннинг туғилган йили ҳам халққа аниқ маълум бўлмай қолган экан. Сон-саноқсиз архив материалларини ўрганиш, Чўлпоннинг ўз қўли билан ёзилган ҳужжатларини топиш орқали О.Шарафиддинов шоирнинг 1897 йилда туғилганлигини ишонарли тарзда исботлаб беради. Шу тариқа китобда Чўлпоннинг деярли бутун ҳаёти йўли манзаралари турли хилдаги далиллар, ҳужжатлар ва хотиралар асосида жонлантирилади. Фақат танқидчининг хизмати Чўлпон биографиясини тиклаш билангина чекланмайди.

"Чўлпон" китобининг энг қимматли томони шундаки, унда адибнинг бутун ижод йўли изчил тарзда қамраб олинган бўлиб, ёзувчи насри, лирикаси, драматургияси ҳамда адабий-танқидий қарашлари тўғрисида илк бор яхлит ҳаққоний маълумот берилган. Адибнинг ижодий йўлини ёритар экан, мунаққид Чўлпоннинг заифгина насрий машқларидан буюк шоир даражасига кўтарилишидаги тадрижий ривожини кўз ўнгимизда яққол гавдалантиради. Бунинг учун у Чўлпоннинг кўплаб асарларини, хусусан, шеърларини, "Кеча ва кундуз" романи ҳамда "Ёрқиной" драмасини ҳозирги замон танқидчилигининг энг самарадор методлари асосида таҳлилдан ўтказади. Янгича талқин эса ўз-ўзидан Чўлпоннинг XX аср бошларидаги энг улуғ ўзбек шоири эканлиги тўғрисидаги хулосани асослашга имкон туғдиради. Шу билан бирга муаллиф Чўлпоннинг 30-йилларда замонасозлик руҳи билан йўғрилган асарлар ёзишга мажбур бўлганлигидан ҳам кўз юммайди. Демак, бу далил муаллифнинг илгариги кўп портретларига қараганда мазкур китобида танқидий нигоҳи анча ўткирлашаётганлигидан гувоҳлик беради.

Санаб ўтилган фазилатларига кўра Озод Шарафиддиновнинг "Абдулла Қаҳҳор" ва "Чўлпон" китоблари унинг портретнавислик соҳасида эришган энг жиддий ютуқлари даражасига кўтарилади.

Англашиладики танқидчиликда эллик йилдан ортиқ вақт мобайнида қалам тебратиб, Озод Шарафиддинов бу соҳанинг адабий портретдек қийин жанрида энг улкан муваффақиятларни қўлга киритди. У яратган портретларнинг кўпчилиги ўзбек танқидчилиги ва адабиётшунослигининг бебаҳо мулки бўлиб қолиши шубҳасиздир.

Мумтоз адабиётшуносликда шеършунослик, аниқроғи, шеърият танқидчилиги илми нақд дейилган. Шеършунослар ҳақиқий шеърлар орасидаги сохталик, беўхшовлик, айбларни лўнда-лўнда кўрсатиб берганлар. Атоуллоҳ Ҳусайний, Воиз Кошифий, Аҳмад Xудайдод Тарозий сингари олимлар шеърни талқин қилиш, баҳолашда бой мактаб яратганлар. Бадиий санъатлар, илми қофия сингари соҳалар шеършунослик-танқидчиликда ўз ўрнини эгаллаяпти. Ҳозир шеърият танқидчиси заргарона иш юритиши - ҳар бир сўз, оҳанг, руҳ, ранг ҳақида тўхталиши: ўқувчисини бетакрор оламга олиб кириши, муҳими, гўзалликка ошно қилиши зарур.

Шўро даврида наср, драматургия танқидчилиги ўз йўлида давом этаверди. Кенг оммага бу соҳа танқидчилиги унча таниш эмас эди. Аммо халқ, унинг дид-фаросатли қисми шеъриятни нозик ҳис қилар, шунинг учун ҳам шеърият ҳақида ёзилган жўн, юзаки мақолаларни қабул қилмас эди. Шеършунос поэзия майдонидаги "ўтоқчи" - айбларни кўрсатувчигина эмас, у назмнинг таъсир кучини, ижтимоий моҳиятини, лирик қаҳрамон қалбидаги нозик ўзгаришларни, шеъриятдаги услубий ранг-баранглик, усулий серқирраликни ёритиш билан шуғулланарди.

Озод Шарафиддинов шеъриятни нозик, чуқур ҳис қиладиган, бу соҳа танқидчилигини юксак поғанага кўтарганлардан бири. Мунаққид наср, драматургия, танқидшунослик ҳақида жиддий мақолалар ёзган. Лекин шеърият Озод Шарафиддиновни танқидчилиқда машҳур қилган соха.

Олимнинг "Замон, қалб, поэзия" номли китоби шеъриятда янгича нуқтаи назарни ифодалагани, назмий асарларни баҳолашнинг Озод Шарафиддиновга хос мезонлари акс этгани билан аҳамиятлидир.

Озод Шарафиддинов шеъриятга ўзига хос мезонлар билан ёндашади. Бу мезонларнинг биринчиси ва олим асарларининг асл моҳиятини акс эттирадиган - ҳақиқатпарастлик. Ана шу мезон уни адабиётдаги, хусусан, шеъриятдаги ўртамиёналикни фош этишга ундади. Буни профессор Бегали Қосимов қуйидагича баҳолаган эди: "Табиат унга (Озод Шарафиддиновга) адабиётни нозик ҳис қилиш ва муносиб баҳолаш салоҳиятини ҳамда уни рўй-рост айтиш жасоратини берди. Унинг ижодда ўртамиёналикка, "кўлмак давралар"га тоқати йўқ эди... Лекин ҳамиша ижоди ва фаолияти "қиличнинг дами"да кечди. Чунки у ўртамиёна яшай олмасди, ўртамиёна сева олмасди. Айримлардек кўнглидагини яшира олмасди. Дилидаги тилида эди".

Олимнинг илк асарлариданоқ шеъриятимизнинг юксак чўққиларга кўтарилишига халақит бераётган камчиликларга эътибор қаратиши сабабини ҳам ана шу ҳақиқатпарастлик мезони билан изоҳлаш мумкин. Унинг "...баъзан заиф шеърларнинг остида атоқли, хизмат кўрсатган, ҳатто йирик шоирнинг имзоси туриши" таассуф билан таъкидлаши боиси ҳам шунда. Номдор муаллифлар томонидан ёзилган, ўша замон мафкурасига ҳар жиҳатдан мос, лекин, бадиият талабларига жавоб бера олмайдиган битиклар ҳақида "Шеърми шу асар? Поэзия борми унда?", деган ҳақли саволларни фаҳмида мезони бор олимгина ўртага ташлаши мумкин эди ўша замонда.

Ҳар қандай шеър поэзия бўлавермайди, - деб ёзади олим. - Агар поэзиянинг моҳияти вазн ва туроқлардан, қофия ва аллитерациялардангина иборат бўлганда, маълум бир маънони маълум бир оҳанг- да ифодалашдан нарига ўтмаганда, дунёда шоирликдан осонроқ иш бўлмас эди. Агар шундай бўлса, ўртача саводи бор, эси бутун ҳар қандай одамни бир ҳафта ўқитиб, бинойидек шоир қилиш мумкин бўларди. Унга ҳатто чиройли ўхшатишлар, аниқ сифатлашлар, оригинал метофоралар топиш йўлини ҳам ўргатиб қўйса бўларди. Ҳол-уки, бундай эмас.

Поэзия газетанинг информация жанридан фарқ қилади. Шоирлик - инсон фаолиятининг энг қийин, мураккаб томонлардан биридир. Шоир деган одам ўткир фикр юритиш қобилия- тига, шоирлик талантига эга бўлиши лозим. Талант бўлмаса, ҳар қанча уринган билан чинакам поэзия намуналарини яратиб бўлмайди".

Орадан қарийб ярим аср муддат ўтган бўлса ҳам, устоз шеършуноснинг бу фикрлари ахамиятини заррача ҳам йўқотган эмас.

Озод Шарафиддинов ҳақиқатпараст сифатида наинки ижод аҳлига, ҳатто ўзига нисбатан ҳам шафқатсиз экани ҳайратланарлидир. Акс ҳолда "Эътиқодимни нега ўзгартирдим?" мақоласида олим ўз шахсиятига, ҳаётий аъмолига бобурона нигоҳ ташлай билармиди?! Ёхуд "Мувашшаҳ" сарлавҳали эссесида: "... мен адабиётшунос сифатида Абдуллажоннинг ижодидан уч-тўртта мақола эълон қилганману, лекин унинг ижодини ҳар томонлама тадқиқ этувчи, XX аср шеъриятида, қолаверса, жаҳон шеъриятида Абдулла Орипов феноменини тўла бўлмасада, бир қадар мукаммалроқ очиб берадиган дурустроқ бир мақола ҳам ёзган эмасман. Ҳар гал бу ишга киришмоқчи бўлганимда, бу шеърият қаршисида қаламимнинг бениҳоя ожизлигини ҳис қилардим", тарзидаги эътирофларни ёза олармиди?!

Шеършуносликдаги Озод Шарафиддиновга хос иккинчи мезон - юскак профессионал билимга асосланган талабчанликдир. Олимнинг фикрича, шеър чинакам юксак поэзия даражасига кўтарилиши учун индивидуал услуб ва стилларнинг ранг-баранглиги, бойлигига эришмоқ зарур. Фалсафий мулоҳазаларни ҳам, чуқур ўйларни ҳам, драматизм билан суғорилган кечинмаларни ҳам ифодалашга, йирик масштабли, қабариқ образлар яратишга имкон берадиган услублар кераклигини таъкидлайди.

Олим шеършунослигига хос учинчи мезон - изланувчанлик. У шеъриятда изланиш руҳи ҳукмрон бўлиши зарур, деб ҳисоблайди: "Санъат, поэзия ҳамиша санъаткорнинг воқеликка янгича муносабатидан, янгича қарашидан, янгича фикрлашидан бошланади". Муттасил изланиш, ҳар бир шеърда бирон янгилик кашф қилишга интилиш руҳи Миртемир ижодида кучли эканини таъкидлаган олим ёш истеъдодларни ундан ўрганишга чақиради. Миллий шеъриятимиздаги бунинг акси бўлган, изланиш ва кашфиёт руҳидан маҳрум, баёнчиликка асосланган асарларни кескин танқид қилади. Шеърият ҳаётий воқеиликни шунчаки қайд қилувчи эмас, ундаги ҳеч ким пайқамаган, ҳали ўзгалар сезишга улгурмаган поэтик гўзалликларни инкишоф этиш йўлидан бориши зарурлигини уқтиради.

Озод Шарафиддинов шеършунослигига хос тўртинчи мезон - ёш истеъдодларни қўллаб-қувватлаш, уларнинг ижодий камолотига кднот бағишлашдир. "Замон, қалб, поэзия" китобидаёқ олим шеъриятимиз ривожида ёшларнинг ҳиссаси катта бўлаётганидан, поэзиянинг эртасига ишонч ва умид билан қараш мумкинлигидан беҳад қувонган эди. Устоз шеършуноснинг Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов сингари XX аср ўзбек шеъриятининг забардаст вакиллари, адабиётимиз қаҳрамонларини илк шеърлариданоқ қўллаб қувватлагани, уларнинг ижодий камолотига қанот бағишлагани бунинг далилидир.

Озод Шарафиддиновнинг шеърият ҳақидаги тадқиқотлари шеършунос қандай бўлиши кераклиги, поэзияни баҳолашда қай бир мезонларга таяниш зарурлиги ҳақида теран хулосалар чиқариш имконини беради. Айтиш мумкинки, худди ана шу фазилатлари боис олимнинг бошқа асарлари қатори шеърият таҳлилига оид илмий ишлари ҳам мудом миллий адабиётимиз равнақига, шеършуносларнинг янги навқирон ва салоҳиятли авлодларини тарбиялаб етиштириш ишига муносиб хизмат қилаверади.

Озод Шарафиддиновнинг бутун онгли ҳаёти, илмий ва педагогик фаолияти Тошкент Давлат университети билан чамбарчас боғлиқ. Олим бутун умри давомида шу олий ўқув даргоҳида самарали фаолият кўрсатди, энг табаррук профессорлардан бирига айланди, минглаб талабаларга билим берди, адабиёт ва илм сирларини ўргат ди. Ҳозирги кунда мамлакатимиз илм-фани, адабиёти, маданиятига салмоқли ҳисса қўшаётган кўплаб фан докторлари ва номзодлари, шоир ва адиблар, журналист ва ўқитувчилар Озод Шарафиддиновнинг шогирдларидир. Унинг маърузаларини тинглаганлар умри бўйи "Бизни Озод Шарафиддинов ўқитган", деб ғурурланиб юришади.

Шогирднинг устозга ихлосию меҳр-оқибати, устозга садоқати ҳамма даврларда ҳам ибратга сазовор қадрият ҳисобланган. Бу улуғ фазилат намунасини Озод Шарафиддиновнинг Абдулла Қаҳҳорга бўлган садоқатида ёрқин кўрамиз. Унинг ёзишича: "Абдулла Қаҳҳор жуда истеъдодли, донишманд ва ақлли одам эди. У ўз даврининг моҳиятини ҳам, адабиётнинг санъат сифатидаги табиатини анча-мунча чуқурроқ тушунган. Шуни ҳисобга олиб, унинг шахсига баҳо берадиган бўлсак, уни ўша кезлардаёқ истиқлол йўлида фаол курашган ўтюраклардан бири, деб айтиш керак бўлади. У авжи турғунлик йилларида, ҳали ҳам оммавий қатағонлар бирозгина тусини ўзгартириб, аслида моҳиятини сақгаб турган бир шароитда, ҳақиқатни эркин айтишга, мустақил фикрлашга ҳар хил темир қозиқлардан нарига кетишга чорлашдан қўрқмаган эди".

Абдулла Қаҳҳорга, айниқса, 60-йилларда, таъна тошлари отилган вақтда Озод Шарафиддинов ҳамма вақт унинг ёнида ҳамдард, ҳамфикр бўлиб тургани, фарзандларидан ортиқ меҳр-оқибат кўрсатганлиги кўпчилик зиёлиларга маълум.

Озод Шарафиддиновнинг адабиётшунослик соҳасида ўзига хос довюраклик, жасорат билан адабиётга беғараз қилган хизматлари кўп қирралари билан Абдулла Қаҳҳорнинг фидойилигига ўхшаб ҳам кетади. Олим ёзганидек: "Кези келганда бир нарсани айтиб ўтай, одамлар мени Абдулла Қаҳҳорнинг шогирди дейишади. Очиғини айтганда, мен бу унвондан ҳамиша фахрланиб келганман.

Лекин шу билан бирга, ҳозирга қадар ўзимни Абдулла Қаҳҳорнинг шогирдиман дейишга истиҳола қиламан. Тилим бормайди. Биз ҳар қанча у одамга яқин бўлмайлик, лекин Абдулла Қаҳҳор истеъдоди жиҳатидан ҳам, ақл-заковати бобида ҳам, одамгарчилик масаласида ҳам биздан бир неча баробар юқори турар эди. Ҳар қанча яқин бўлмайлик, орамизда ҳамиша кўринмас бир масофа сақланиб қолардики, уни босиб ўтишга ҳаддимиз сиғмас эди. Шунинг учун ҳатто ҳозир ҳам мен ўзим ни баралла у кишининг шогирдиман деб айтсам, орамиздаги ўша масофа қисқариб қоладигандай, мен у кишини буюкликларига шерик бўлаётгандай бўлаверади. Назаримда: "Абдула Қаҳҳор шогирди" деган мақом шу қадар юксакки, бунга сазавор бўлмоқ учун менга ўхшаган одамлар умр давомида ҳаракат қилишлари керак бўлади".

Олимнинг ноширлик фаолиятини ҳам айтиб ўтиш жоиз. Бугунги кунда ўзбек адабиёти, маънавиятимизнинг ўзига хос кўзгусига айланган "Жаҳон адабиёти" журнали 1998 йилда ўзбек адабиётини жаҳонга, жаҳон адабиётини ўзбек халқига танитадиган мўътабар ва мустаҳкам кўприк бўлиши керак эди. Юртбошимиз "Озод Шарафиддинов мана шу журнални ташкил этиш ташаббуси билан чиқди, ўйлайманки, унга муҳаррирлик қилиш домланинг қўлидан келади", деб, бу муҳим вазифани ишониб Озод Шарафиддиновга топширгандилар.

Олим бу юмушни ҳавас қиладиган даражада, шу қадар виждонан шу қадар катта савия билан бажардиларки, энди, бугунги кунда биз ўзбек халқининг маданияти, маънавий-маърифий даражасини кўз-кўз қиладиган бўлсак, "Жаҳон адабиёти" журналини варақлаб кўриб, "ўзбек" зиёлисининг савияси, диди нималарга қодир эканлигини кўришни хоҳласангиз, ана шу журналга қаранг", дейиш мумкин.

Озод Шарафиддинов бу журнални оёққа турғазди, шогирдларини бу ерга жалб этиб, дунё адабиётидаги энг улкан ва энг ибратли асарларни таржима қилдирди. "Жаҳон адабиётининг дурдона ва бетакрор асарларини халқимиз ўз она тилида ўқиш керак?" дер эдилар. Буни Л.Н.Толстойнинг мақолалари, Оскар Уайльд, В.Войнович, И.Бунич, П.Коэльонинг асарлари таржимаси мисолида яққол кўришимиз мумкин. Машҳур ёзувчи Пауло Коэльонинг асарлари 117 та давлатда чоп этилиб, миллионлаб инсонлар ўқишга муяссар бўлиб турган бир пайтда нега ўзбек китобхонлари бундан бебаҳра қолиши керак деб, бу асарни ўзлари таржима қилишга киришганлар. П.Коэльонинг "Алхимик", "Бешинчи тоғ" асарлари ўзбек китобхонлари эътиборига ҳавола этилди.

Озод Шарафиддинов инсон ҳамиша меҳрга муҳтож, бир тутам покиза нурга интиқ бўлиб яшашни чуқур англаб етди. Умрининг охирги йилларида оғир хасталикка чалинди. Аммо олим оғир бетоб кунларида ҳам касалхонада кунига ўн-ўн икки соатлаб ижод қиларди. Соатлаб иш столига ўтириб, чет эл адибларининг асарларини таржима қилар, мақола ва рисолалар ёзар эдилар. Йиллар ўтиб, кўзлари хиралашгач, лупа билан ўқиб, оқ қоғозга ўзлари ёзадиган бўлдилар. Кейинчалик лупа ҳам ёрдам бермади, шунга қарамай, ижодни давом эттирдилар.

Касаллик хуруж қилган, асоратлари авжига чиққан 2004 йилнинг ўзида тинимсиз меҳнат эвазига иккита катта асари, бир қанча мақола ва рисолалари чоп этилди.

Аввал бир, кейин иккинчи мучасидан айрилганида уни юртимиз раҳбари Ислом Каримовнинг ўзи кўллаб-кувватлади. Олим-адиб ўн йил орасида икки юксак орден, "Ўзбекистон Қаҳрамони" унвони билан тақдирланди. Қаҳрамонлик унвони кўпинча бирор бир жанговар вазифани адо этгани учун, меҳнатда эса барчани қойил қолди-адиган муайян натижани қўлга киритгани учун берилади. Озод Шарафиддинов бу унвон билан олим, устоз, ҳалол инсон сифатида ёниб-яшнаб ўтган бутун умри учун тақдирланди.

Олим ўзларининг 70 йиллик юбилейларида сўзга чиқиб, "Аллоҳдан яна менга 10 йил умр беришни илтижо қиламан", деган эдилар. Бу билан улар ўз олдиларига улкан мақсадлар қўйганлар ва шу мақсад сари интилаётганларини таъкидлаган эдилар. Домла 10 йил шунчаки яшашни эмас, балки XXI аср янги ўзбек адабиёти ва миллий адабий тафаккурининг ривожланишига ўз ҳиссаларини қўшишни мақсад қилган эдилар.

Озод Шарафиддиновдаги ирода, мардлик, матонат ва шижоат бугунги кун ёшлари учун ўрнак бўлмоғи керак.

Фаолияти

Озод Шарафиддинов ҳаёти ва ижодининг муҳим саналари

1929 йил 1 март - Қўқон шаҳри яқинидаги Охунқайнар қишлоғида туғилган.

1946 йил - Тошкент шаҳридаги 14-мактабни олтин медал билан тугатган.

1946-1951 йиллар - Ўрта Осиё Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) филология факультетида таҳсил олган.

1951-1954 йиллар - Москвадаги жаҳон адабиёти институтининг аспирантурасида ўқиган.

1955 йил 29 апрель - «Урушдан кейинги ўзбек поэмачилиги» мавзусидаги номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган.

1954-1994 йиллар - ўзбек филологияси факультети доценти, профессори.

1994-1997 йиллар - «Тафаккур» журнали муҳаррир ўринбосари.

1997 йил июль ойидан «Жаҳон адабиёти» журнали бош муҳаррири.

2005 йил 4 октябрда вафот этган.

Унвон ва мукофотлари:

«Уруш йилларидаги фидойи меҳнати учун» медали (1946)

«Турдовое отличие» медали (1959)

«Немис-фашистлари устидан қозонилган ғалабанинг 10,20,30,40,50 йиллиги» медаллари

«Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти» (1970)

«Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби» унвони (1990)

«Меҳнат шуҳрати» ордени (1997)

«ЎзМУнинг Олтин медали» (1998)

«Буюк хизматлари учун» ордени (1999)

«Ўзбекистон Қаҳрамони» унвони (2002)

«Самарқанд Давлат университети фахрий профессори» (2003) «Антик дунёни ўрганиш жамоатчилик академиясининг академи- ги» (2003).